Το μελισσοκέρι

Αρχαιότητα: Τα στοιχεία για την μελισσοκομία στην αρχαιότητα είναι πάρα πολλά γι’ αυτό το λόγο θα αναφερθούμε στον ευρύτερο Μεσογειακό χώρο που μας αφορά άλλωστε, εξάλλου στοιχεία για άσκηση μελισσοκομίας και εκμετάλλευση μελιού υπάρχουν σε όλα τα πλάτη και μήκη της γης. Στην περίοδο αυτή γίνεται φανερό ότι το μέλι εκτός από τρόφιμο σαν αυτούσιο υλικό, είχε περίοπτο θέση στη λατρεία, στην κατασκευή φαρμάκων, αλοιφών, αρωμάτων, ποτών και αφεψημάτων, ενώ αρχίζει δειλά η εμπορία του από χώρα σε χώρα. Στη Μεσοποταμία, σε έναν τόπο που άνθισαν οι πρώτες οργανωμένες κοινωνίες, έχουμε τις πρώτες καταγραφές (2700 π.Χ.) για την φαρμακευτική και διατροφική αξία του μελιού. Στην Αρχαία Αίγυπτο, είναι γνωστά τα πρωϊμότερα στοιχεία για την ύπαρξη συστηματικής μελισσοκομίας και μάλιστα σε "συστάδες" πολλών κυλινδρικών πήλινων κυψελών.

Ανάγλυφο στο ιερό του Ήλιου (Ne-user-re, Abu Ghorab) Αίγυπτος 2400 π.Χ. Πηγή: Eva Crane. The world History of Beekeeping and honey hunding

Σύμφωνα με το μύθο οι μέλισσες και το κερί γεννήθηκαν από τα δάκρυα του θεού - Ήλιου Ρα και η μέλισσα θεωρούνταν οδηγός στο μακρινό ταξίδι για τον άλλο κόσμο.

Μερικές χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με το μελισσοκέρι.

Το πιο γνωστό ζωικό κερί είναι το κερί της μέλισσας. Το κερί είναι μια λιπαρή ουσία που παράγει η μέλισσα από τους κηρογόνους αδένες που βρίσκονται στην κοιλιά της, σε διάταξη κατά ζεύγη, σε τέσσερα σημεία. Από τους κηρογόνους αδένες το κερί βγαίνει σε λέπια, που η μέλισσα πιάνει με τα πόδια της, τα φέρνει στο στόμα της και τα πλάθει με τις σιαγόνες της για να σχηματίσει τις κερήθρες. Το κερί μπορεί να χαρακτηριστεί ως το δεύτερο πιο σημαντικό παράγωγο της κυψέλης που γνωρίζει ευρεία εφαρμογή σε πολλούς τομείς της σύγχρονης ζωής. Η χρήση του συναντάται ευρέως στις βιομηχανίες καλλυντικών, κεριών και μελισσοκομικών βιομηχανιών για την παραγωγή φύλλων κηρήθρας, χωρίς αυτό να αποκλείει τη χρήση του και από άλλους τομείς.

Η πλήρης χημική σύσταση του κεριού είναι ακόμη άγνωστη. Όμως πολλές γνωστές ουσίες έχουν αναγνωριστεί, όπως διαφόρων ειδών εστέρες, υδρογονάνθρακες, οξέα, αλκοόλες κ.α. Το μεγαλύτερο μέρος του κεριού σε ποσοστό 45% καταλαμβάνεται από διάφορα οργανικά οξέα, κυρίως με δεκαέξι άτομα άνθρακα. Το 1/3 συνίσταται από μονοϋδρικές αλκοόλες με είκοσι τέσσερα ή τριάντα έξι άτομα άνθρακα σε αδιακλάδωτη αλυσίδα. Υδρογονάνθρακες, διόλες και άλλες ουσίες αποτελούν το υπόλοιπο μέρος της χημικής σύνθεσης. Κύριο συστατικό του κεριού μέλισσας είναι ένας εστέρας γνωστός με την ονομασία παλμιτική μυρικύλη (myricyl palmitate), ουσία που χρησιμοποιούν οι μέλισσες για την κατασκευή των κηρηθρών τους. Το κερί σε χαμηλή θερμοκρασία σπάζει και τρίβεται, μαλακώνει στους 30°C, λιώνει στους 62-63°C και βράζει στους 230°C . διαλύεται τελείως μέσα στον αιθέρα, στη βενζίνη, στο νέφτι και στο διθειούχο άνθρακα. Δεν διαλύεται μέσα στο νερό ούτε στο ψυχρό οινόπνευμα.

Χτίσιμο κηρήθρας – το Α και το Ω για την παραγωγή κεριού:

Από τους κηρογόνους αδένες της μέλισσας που βρίσκονται στο θώρακά της εκκρίνεται σε λέπια το κερί και η μέλισσα το πλάθει με τα πόδια και τις σιαγόνες της χτίζοντας την κηρήθρα. Το χτίσιμο γίνεται από τις κηροπλάστριες μέλισσες (ηλικίας 10-15 ημερών) οι οποίες για να κατασκευάσουν τις κηρήθρες, γεμίζουν το στομάχι τους με μέλι. Για την παραγωγή 1 κιλού κεριού καταναλώνουν περίπου 8-10 κιλά μέλι, ενώ η μέλισσα σε 15 ημέρες παραγωγής κεριού χάνει το 20% των πρωτεϊνών του σώματός της. Είναι άριστοι κτίστες, κρεμιούνται η μια από τα πόδια της άλλης, σχηματίζοντας αλυσίδα και αρχίζουν να χτίζουν κηρήθρες από πάνω προς τα κάτω. Σε αυτήν την θέση στέκονται τελείως ακίνητες επί 24 ώρες, όσο χρειάζεται για να μετατραπεί το μέλι που ρούφηξαν σε κερί μέσα στον οργανισμό τους, και να αρχίσει να βγαίνει σαν λέπια από την κοιλιά τους. Τα κελιά της κηρήθρας τα χτίζουν πάντα σε σχήμα κανονικού εξαγώνου χωρίς να ξεφεύγει χιλιοστό, είναι γραμμένο στο DNA τους άλλωστε ο τρόπος κατασκευής των κελιών. Το εξάγωνο αυτό σχήμα είναι οικονομικό, στέρεο και εκμεταλλεύεται καλύτερα το χώρο. Μια κηρήθρα ζυγίζει περίπου 150 γρ. - μόνο το κερί - και συγκρατεί πάνω της γύρω στα τρία κιλά μέλι.

Οι κηρήθρες αποτελούν ουσιαστικά τη φωλιά του μελισσιού. Είναι κατακόρυφες και παράλληλες μεταξύ τους, ενώ βρίσκονται στερεωμένες στο πάνω μέρος μιας φυσικής κοιλότητας ή του κηρηθροφορέα. Η κάθε κηρήθρα έχει πάχος συνήθως 25mm, ενώ η απόστασή της από τη γειτονική κηρήθρα (από το κέντρο της μιας έως το κέντρο της άλλης) είναι 35-38mm. Η απόσταση αυτή των κηρηθρών έχει ονομασθεί «χώρος της μέλισσας» και η ανακάλυψή του από τον Langstroth οδήγησε ουσιαστικά στην κατασκευή των σύγχρονων κυψελών και έθεσε τις βάσεις για τη σύγχρονη μελισσοκομία.

Η κάθε κηρήθρα έχει δύο επιφάνειες, που αποτελούνται από εξαγωνικά στενόμακρα κελιά. Ο μεσότοιχος της κηρήθρας αποτελεί κοινή βάση για τέσσερα κελιά, ενώ η βάση του κάθε κελιού είναι βαθουλωτή πυραμοειδής, επιδέξια τοποθετημένη η μία μέσα στην άλλη. Τα κελιά παρουσιάζουν μία ελαφριά κλίση προς τα πάνω, έτσι ώστε τα λεπτόρρευστα υγρά (νέκταρ, τροφή γόνου) που οι μέλισσες τοποθετούν σ’ αυτά να μην ρέουν.

Τα κελιά που προορίζονται να εκτροφή εργατριών μελισσών έχουν μικρότερη διάμετρο από αυτά που προορίζονται για την εκτροφή κηφήνων. Σε επιφάνεια κηρήθρας 1dm² αναλογούν 875 κελιά εργατριών μελισσών, ενώ αντίστοιχα μόνο 520 κελιά κηφήνων. Επίσης διάκριση υπάρχει ανάμεσα στα κελιά που προορίζονται για την εκτροφή γόνου γενικά και σ’ αυτά στα οποία θα αποθηκευτεί το μέλι, όσον αφορά στα κέρινα καλύμματά τους. Έτσι τα κελιά του γόνου αφήνουν την προνύμφη να αναπνεύσει και έτσι σ’ αυτά τα καλύμματα φαίνονται φουσκωμένα και αφράτα, ενώ αντίθετα τα καλύμματα των κελιών του μελιού έχουν αντίθετη κλίση (βαθουλωμένα), καθώς κλείνουν αεροστεγώς το κελί.

Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι το ιδανικό σχήμα ενός κελιού εκτροφής μιας προνύμφης θα ήταν το κυλινδρικό. Άλλωστε κυλινδρικά κελιά κατασκευάζει ο Βομβίνος, είδος που ανήκει στην ίδια οικογένεια με τη μέλισσα. Γιατί λοιπόν το εξαγωνικό σχήμα κελιού;

Εάν συγκρίνουμε τα σχήματα που παρουσιάζονται στην παρακάτω φωτογραφία, θα παρατηρήσουμε ότι εάν το σχήμα των κελιών ήταν κυκλικό, οκτάγωνο ή πεντάγωνο, τότε θα έμεναν μεταξύ αυτών κενοί χώροι. Αυτό θα σήμαινε σπατάλη χώρου και υλικού, καθώς τα τοιχώματα θα έπρεπε να ήταν διπλά. Στην περίπτωση που τα κελιά είχαν σχήμα τριγωνικό, τετράγωνο ή εξάγωνο, παύουν να υπάρχουν αυτά τα δύο μειονεκτήματα. Τα τριγωνικά, τετράγωνα και εξάγωνα κελιά του σχήματος είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε να καλύπτουν ισομεγέθεις επιφάνειες. Έτσι με το ίδιο βάθος έχουν και ίδια χωρητικότητα (μέλι, γύρη). Η διαφορά τους είναι ότι τα εξάγωνα κελιά έχουν μικρότερη περίμετρο και άρα για την κατασκευή τους απαιτείται μικρότερη ποσότητα πρώτης ύλης (κερί).

Σχηματική σύγκριση διαφόρων σχημάτων, όσον αφορά στην καλύτερη εκμετάλλευση συγκεκριμένου χώρου

Συμπερασματικά λοιπόν το εξαγωνικό σχήμα κελιών της κηρήθρας αξιοποιεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον διαθέσιμο χώρο, από την άποψη της οικονομίας υλικού, της χωρητικότητας και της σταθερότητας.

ΚΤΙΣΙΜΟ ΚΗΡΗΘΡΩΝ

Οι μέλισσες κτίζουν κατακόρυφα, από επάνω προς τα κάτω, αξιοποιώντας κάθε σχήματος χώρο (κυκλικό, τετράγωνο). Το κτίσιμο γίνεται από ομάδες μελισσών. Κάθε ομάδα ανεξάρτητα από την άλλη κτίζει, όπως και κάθε μέλισσα της ίδιας ομάδας, ξεκινώντας μάλιστα και από διαφορετικό μέρος της φωλιάς ή της κηρήθρας. Έτσι στα σημεία σύνδεσης παρουσιάζονται συνήθως ατέλειες. Το κτίσιμο ξεκινά με την παραγωγή κεριού από τους κηρογόνους αδένες της μέλισσας. Η μέλισσα πιάνει το κάθε λέπι κεριού με το τελευταίο ζεύγος ποδών και το πλάθει προσθέτοντας εκκρίσεις από τους σιαγονικούς αδένες. Τοποθετώντας στη βάση στήριξης της κηρήθρας ένα καλούπι από άμορφο υλικό αρχίζουν να το σκάβουν από τις δύο μεριές του. Καθώς διαμορφώνεται το σχήμα πρώτα ολοκληρώνεται ο μεσότοιχος, ενώ το κτίσιμο συνεχίζει προσθέτοντας και αφαιρώντας κερί και επιμηκύνοντας τα τοιχώματα. Το τελευταίο στάδιο η το βερνίκωμα του κελιού με πρόπολη, 1-2 ημέρες μετά την ολοκλήρωσή του. Αξιοπερίεργο είναι ότι η διαδικασία αυτή, για ένα συγκεκριμένο κομμάτι της κηρήθρας δεν ολοκληρώνεται από τη μέλισσα που το ξεκίνησε. Ποτέ η ίδια δεν τελειώνει αυτό που ξεκινά.

Πρώτα στάδιο του χτισίματος της κηρήθρας από τις μέλισσες.

ΣΥΣΚΕΥΕΣ & ΟΡΓΑΝΑ

Οι συσκευές και τα όργανα της μέλισσας που δραστηριοποιούνται κατά το κτίσιμο είναι:
οι κηρογόνοι αδένες. Κηρογόνους αδένες διαθέτουν μόνο οι εργάτριες μέλισσες, οι οποίοι μάλιστα βρίσκονται σε λειτουργία μόνο όταν η μέλισσα είναι ηλικίας 10-15 ημερών. Οι κηρογόνοι αδένες βρίσκονται στους τέσσερις τελευταίους κοιλιακούς δακτυλίους, ενώ για την σωστή λειτουργίας τους απαιτείται επίσης η μέλισσα να έχει στη διάθεσή της νέκταρ και γύρη (ανθοφορία).
η βούρτσα του τελευταίου ζεύγους ποδιών. Η βούρτσα αυτή χρησιμοποιείται για να αγκιστρώνει η μέλισσα το λέπι κεριού που παράγεται από τους αδένες
σιαγώνες και σιαγονικές εκκρίσεις. Οι σιαγώνες και οι εκκρίσεις των σιαγονικών αδένων βοηθούν το ζύμωμα του κεριού
αισθητήρια όργανα στις κεραίες και στην κεφαλή. Τριχίδια που υπάρχουν στις κεραίες και στην κεφαλή των μελισσών θεωρούνται ότι λειτουργούν ως γωνιόμετρο
αισθητήρια όργανα ισορροπίας. Ομάδες τριχιδίων στη βάση της κεφαλής της μέλισσας και στην περιοχή σύνδεσης θώρακα και κοιλίας υπεύθυνα για την αίσθηση της ισορροπίας και την αντίληψη της κατεύθυνσης του γήινου μαγνητικού πεδίου. Έτσι οι μέλισσες μπορούν να κτίζουν κατακόρυφα τις κηρήθρες, προς την κατεύθυνση αυτή. Λειτουργούν δηλαδή ως ‘νήμα της στάθμης’.
Όργανα συλλογής και μεταφοράς της πρόπολις. Είναι τα ίδια με τα όργανα συλλογής και μεταφοράς της γύρης. Με πρόπολη οι μέλισσες καλύπτουν όλη την κηρήθρα και τα κελιά εσωτερικά, αφ’ ενός για συντήρηση και αφ’ ετέρου για απολύμανση.

Επιδρούν πολλοί παράγοντες ώστε οι μέλισσες να παράγουν κερί και να χτίσουν κηρήθρες,:
1. Μελίσσι που δεν έχει βασίλισσα (ορφανό) δεν χτίζει ποτέ κηρήθρες.
2. Η θερμοκρασία στο εξωτερικό περιβάλλον πρέπει να είναι 20°C και πάνω.
3. Την περίοδο της Άνοιξης και μετά, όσο η βασίλισσα γεννά πολλά αυγά προκειμένου το μελίσσι να πολλαπλασιαστεί, οι μέλισσες χτίζουν κηρήθρες τόσο πιο γρήγορα ώστε να της δώσουν χώρο να τα τοποθετήσει.
4. Οι κηροπλάστριες μέλισσες είναι κυρίως αυτές που βρίσκονται στην ηλικία των 10 – 15 ημερών, πολύ νεαρές μέλισσες (1-5 ημερών) δεν χτίζουν κηρήθρες. Στην 15η μέρα της ηλικίας τους βρίσκονται στο ανώτατο όριο της κηροπλαστικής τους ικανότητας. Όσο προχωράει η ηλικία τους τόσο πέφτει αυτή η ικανότητα.
5. Η εποχή επιδρά πολύ στην παραγωγή κεριού και το χτίσιμο κηρηθρών. Όταν ο καιρός ζεστάνει και υπάρχει αρκετή ανθοφορία, είναι η πιο κατάλληλη εποχή για το χτίσιμο κηρηθρών, λόγω του ότι η βασίλισσα γεννά η ανάγκη χώρου για την απόθεση του γόνου (αυγών) και μελιού είναι επιτακτική.
6. Η αφθονία τροφών. Όσο τα λουλούδια δίνουν άφθονο νέκταρ και κάποια δέντρα άφθονο μελίτωμα (έλατο), τόσο και το χτίσιμο των κηρηθρών προχωρεί γρηγορότερα.